Mô tả: Mã đề là loại cỏ sống lâu năm, thân nhẵn. Lá mọc thành cụm ở gốc, phiến lá hình thìa hay hình trứng, có gân dọc theo sống lá và đồng quy ở ngọn và gốc lá. Hoa mọc thành bông, có cán dài, xuất phát từ kẽ lá. Hoa lưỡng tính. Quả nang, hình chóp thuôn, dài 3,5- 4mm, mở bằng một nắp nứt ngang trên các lá đài. Hạt rất nhỏ, hình bầu dục, hơi dẹt, chỉ dài độ 1mm, màu nâu hoặc tím đen, bóng. Trên mặt hạt có chấm nhỏ màu trắng. Mã đề mọc hoang và được trồng ở khắp nước ta.
Bộ phận dùng:
Toàn cây Mã đề bỏ rễ phơi hay sấy khô gọi là Xa tiền thảo.
Lá Mã đề để tươi hay phơi, hoặc sấy khô gọi là Xa tiền.
Hạt Mã đề phơi hay sấy khô gọi là Xa tiền tử .
Thành phần hoá học:
Lá chứa chất nhầy, chất đắng, caroten, sinh tố C, K, T, acid citric.
Hạt có chất nhày, acid plantenoic, succinic, cholin và adenin.
Theo y học cổ truyền:
Mã đề có tính hàn, vị ngọt đi vào 3 kinh: Can, Thận, Tiểu trường.
Hạt Mã đề có vị ngọt, tính hàn, không độc, đi vào kinh Can, Thận, Bàng quang, Phế. Có tác dụng thanh nhiệt, lợi niệu, chữa các chứng tả, lỵ, thủy thũng, phù nề, vàng da, ho, thông đờm, đau mắt đỏ…
Trong y học cổ truyền, mã đề được dùng làm thuốc lợi tiểu, chữa một số bệnh về tiết niệu, cầm máu, phù thũng, ho lâu ngày, tiêu chảy, chảy máu cam... Liều dùng mỗi ngày là 10-20 g toàn cây hoặc 6-12 g hạt, sắc nước uống.
Thường dùng chữa: sỏi niệu và nhiễm trùng đường niệu, viêm kết mạc, viêm gan.
Mã đề dùng để chữa ho lâu ngày, viêm phế quản, viêm bàng quang, bí tiểu tiện, tiểu tiện ra máu hoặc sỏi, phù thũng, đau mắt sưng đỏ, lỵ, chảy máu cam, ra nhiều mồ hôi.
Lá Mã đề tươi đắp làm mụn nhọt chóng vỡ và mau lành. Lá dùng làm mát, lợi tiểu, làm săn và hàn vết thương, nước hãm lá trị tiêu chảy.
Ở Ấn Độ, cây Mã đề dùng cầm máu và trị vết thương, bỏng và viêm các mô. Thái Lan, toàn cây hoặc lá dùng lợi tiểu, sốt, hạt nhuận tràng chống viêm và đầy hơi. Triều tiên dùng Mã đề trị bệnh về gan.
Rễ Mã đề có tác dụng làm săn, chữa sốt và ho.
Hạt Mã đề làm dịu viêm, lợi tiểu, bổ, trị lỵ và tiêu chảy. Trong y học cổ truyền Nhật bản, nước sắc của Mã đề trị ho hen, bệnh tiết niệu, giảm phù , tiêu viêm. Trung Quốc dùng hạt Mã đề sắc uống chữa bệnh đái tháo đường, ho.
4. Công dụng:
- Lá: Phế nhiệt, đàm nhiệt, ho lâu ngày, viêm khí quản, viêm thận và bàng quang, bí tiểu tiện, tiểu tiện đau rít ra máu hoặc ra sỏi, phù thũng, mắt đau nhặm sưng đỏ (sung huyết), thử thấp tiêu chảy, nôn ra máu, chảy máu cam, mụn nhọt.
- Hạt: Tiểu tiện bế tắc, tiêu chảy, kiết lỵ do thử thấp, đau mắt đỏ.
Cách dùng, liều lượng: Ngày dùng 10-20g lá hoặc 6-12g hạt dưới dạng thuốc sắc. Lá tươi giã nhỏ đắp lên mụn nhọt, toàn cây nấu thành cao đặc chữa bỏng.
Chú ý:
Lá Mã đề có tác dụng lợi tiểu mạnh cần thận trọng khi dùng cho phụ nữ có thai. Đối với người cao tuổi hay đi tiểu đêm, tránh dùng Mã đề vào buổi chiều tối.
Theo Y học hiện đại, các thử nghiệm cho thấy, mã đề (đặc biệt là phần lá) có tác dụng lợi tiểu, tăng thải trừ urê, axit uric và muối trong nước tiểu. Do đó, có thể dùng mã đề để hỗ trợ điều trị chứng tăng huyết áp bên cạnh các thuốc đặc hiệu. Hạt mã đề được sử dụng trong một số bài thuốc hiệu quả chữa sỏi đường tiết niệu.
Các nghiên cứu cũng cho thấy, chất polysacharid trong hạt mã đề có tác dụng nhuận tràng, trị táo bón mạn tính.
1. Chữa chứng nóng gan mật và người nổi mụn: Một nắm mã đề tươi rửa sạch, nấu với 100gam gan heo, hai thứ thái nhỏ, cho mắm muối vừa ăn để dùng vào buổi cơm trưa dùng liên tục 6 - 7 ngày. Có thể lấy một ít rau mã đề tươi rửa sạch, giã nát nhuyễn đắp vào nơi có mụn, lấy băng dính lại. Khi dùng thức ăn này cần kiêng các thuốc cay nóng, không uống rượu, cà phê.
2. Chữa chứng phổi nóng ho dai dẳng: Lấy khoảng 20g -50g mã đề tươi rửa sạch cho vào siêu (đổ nước nửa nồi sắc nhỏ lửa lấy 1 chén) sắc kỹ, chia làm 3 lần uống hết trong ngày -cách 3 giờ uống một lần. Uống thuốc lúc còn ấm.
3. Chữa chảy máu cam: Hái một nắm lá rau mã đề tươi, rửa sạch, giã nát, tẩm thêm ít nước, vắt lấy nước cất uống. Người bệnh nằm yên trên giường gối cao đầu, bã mã đề đắp lên trán.
4.Chữa chứng bí tiểu tiện: Dùng 12g hạt mã đề sắc uống làm nhiều lần trong ngày - có thể sắc cùng một ít lá mã đề uống.
5.Chữa viêm phế quản: Mỗi ngày dùng 6 - 12g hạt mã đề hay dùng cả cây sắc uống nhiều lần trong ngày.
6.Chữa chốc lở ở trẻ nhỏ: Dùng một nắm rau mã đề tươi, rửa sạch thái nhỏ - nấu với 100g -150g giò sống, cho trẻ ăn liền trong nhiều ngày . Nếu trẻ nhỏ ăn canh này thường xuyên phòng được chốc lở.
7.Chữa tiểu tiện ra máu: Dùng cây mã đề một nắm to rửa sạch giã nát vắt lấy nước cốt uống vào lúc đói bụng hoặc thêm cỏ mực hai thứ bằng nhau cũng làm như trên và uống lúc đói.
8.Chữa chứng tiểu ra máu, cơ thể nhiệt ở người già: Dùng hạt mã đề (một vốc) giã nát bọc vào khăn vải sạch đổ 2 chén nước, sắc còn một chén, bỏ bã, đổ vào nước ấy 3 vốc hột kê và nấu thành cháo ăn khi đói - ăn nhiều mắt sáng làm người mát.
9.Chữa trẻ bị sởi gây tiêu chảy: Dùng hạt mã đề, sao qua, sắc uống - nếu bí tiểu tiện thì thêm mộc thông - có thể dùng hạt mã đề với rau dừa nước lượng như nhau, sắc uống nếu như không có mộc thông.
Ngoài ra, canh mã đề nấu với tôm, thịt, có tác dụng giải nhiệt, tiểu tiện dễ dàng. Chú ý, khi ăn uống vị mã đề cần kiêng kị những chất kích thích đưa vào cơ thể gây nóng như rượu, cà phê, gia vị…
10.Trị chứng viêm loét dạ dày, tá tràng: dùng lá mã đề tươi ép nước hoặc sắc uống mỗi ngày.
Đọc thêm: Loại cây quen thuộc giúp ngừa ung thư, cai thuốc lá
